Prof. Tryjanowski: Energetyka została zamknięta w plemiennych bańkach

Dyskusje o przyszłości energetycznej, które jeszcze do niedawna wydawały się domeną inżynierów i ekonomistów, stają się w wielu krajach – także niestety w Polsce – przedłużeniem głębszych sporów kulturowych, ideologicznych i plemiennych. Zamiast rozmowy o technologiach, bezpieczeństwie dostaw czy dekarbonizacji, mamy konflikt o to, kto z kim trzyma, do jakiej bańki przynależy, jakie wartości wyznaje. I choć prąd płynie tymi samymi kablami dla wszystkich, to jego źródło staje się znakiem przynależności plemiennej.

Nie chodzi już o to, czy wiatraki rzeczywiście szpecą krajobraz i hałasują, ani czy atom jest naprawdę tańszy, bezpieczniejszy i niezależny. Chodzi o to, że wiatraki to „oni”, a atom to „my” – albo odwrotnie. W zależności od tego, kogo zapytamy. Żyjemy w czasach, gdy nawet energia ma swoje frakcje i szyldy. Gdy deklaracja poparcia dla odnawialnych źródeł bywa odbierana jako polityczny sygnał, a sympatia do atomu jako ideologiczna deklaracja. Zmęczeni merytoryką, szukamy symboli.

Co pokazało badanie podstaw wobec energii atomowej i wiatrowej w Szwecji?

W takich chwilach szczególnie cenne są głosy, które nie tyle zabierają stronę, co próbują zrozumieć logikę podziału. Taki właśnie głos wybrzmiał ostatnio w renomowanym czasopiśmie „Energy Policy”, w postaci artykułu autorstwa Daniela Lindvalla i współpracowników. Ich badanie – zakrojone na naprawdę szeroką skalę – pokazuje, jak głęboko preferencje energetyczne wpisują się dziś w szersze systemy wartości i tożsamości społecznych.

Zespół przeprowadził w 2023 roku reprezentatywną ankietę na próbie ponad 5200 Szwedów, rozesłaną do przeszło 33 tysięcy osób i skorygowaną statystycznie tak, by oddać strukturę społeczną kraju. Pytano nie tylko o ogólne nastawienie do energii jądrowej i wiatrowej, ale również o gotowość akceptacji ich lokalizacji – w gminie respondenta i w odległości 5 km od domu. To pozwoliło uchwycić zarówno postawy ideowe, jak i realne granice zgody społecznej, tak istotne w przypadku inwestycji infrastrukturalnych.

Co więcej, badacze wykorzystali bogaty zestaw zmiennych objaśniających: nie tylko klasyczne kategorie jak płeć, wiek czy wykształcenie, ale też skalę troski o środowisko (według koncepcji Schultza), poziom zaufania do rządu i polityków oraz dwuwymiarową skalę wartości GAL–TAN (czyli zielono-alternatywne versus tradycyjno-autorytarne podejście do społeczeństwa). To nie była sondażowa publicystyka, lecz empiryczne ujęcie z pogłębioną teorią.

Uderzająca polaryzacja w sprawach energii

Wyniki? Uderzająca polaryzacja. Entuzjazm wobec energii jądrowej ściśle korelował z prawicowymi poglądami, niskim zaufaniem do rządu, wysokim wskaźnikiem wartości TAN. Z kolei poparcie dla energii wiatrowej rosło wraz z zaufaniem instytucjonalnym, troską o środowisko i światopoglądem egalitarnym i kosmopolitycznym (GAL). Co ciekawe, postawy te były często „lustrzane” – ci, którzy kochali atom, nie cierpieli wiatraków, i odwrotnie. Dla aż 20 proc. badanych te stanowiska przybrały skrajny, niepodlegający negocjacji charakter.

Jeszcze bardziej wymowne były reakcje na pytania o lokalizację. Nawet osoby pozytywnie nastawione do danego źródła energii wykazywały silny spadek poparcia, gdy pytano o inwestycję „tuż za płotem”. Szczególnie widoczne było to wśród respondentów o konserwatywnych poglądach i wysokim TAN: ich poparcie dla energii jądrowej gwałtownie topniało, gdy miała się ona pojawić w sąsiedztwie. To właśnie ci, którzy ideologicznie wspierają rozwój atomu, byli najwrażliwsi na jego obecność obok. Bliskość wygrywała z ideologią.

Polskie plemiona energetyczne

Czy Polska nie jest dziś podobnie rozpięta? Podziały światopoglądowe, które jeszcze niedawno dotyczyły głównie sfery obyczajowej, przeniosły się na grunt energetyki. O fotowoltaice mówimy z przekąsem, o wiatrakach z lękiem, o atomie z wiarą lub zgrozą – ale rzadko z namysłem. Każda opcja energetyczna zyskuje własne plemię i własną narrację.

Próby wyrwania się z tego podziału bywają surowo oceniane – czasem jako zdrada, czasem jako naiwność. Dlatego z takim zainteresowaniem odebrano niedawną wypowiedź Jana Rokity, który – choć z obozu konserwatywnego – odważył się publicznie pochwalić energetykę wiatrową. W świecie zdominowanym przez lojalności grupowe taki gest wymaga dziś odwagi. Ale może właśnie dziś, gdy decyzje w sprawach energii stają się decyzjami ustrojowymi – wykraczającymi poza jedną kadencję czy jeden rząd – musimy uciec z plemion.